Pytanie czytelnika
Ostatnio spotkałam się z takim sformułowaniem: Rzucił niedopałka w białą zaspę. Zasugerowałam zmianę na: Rzucił niedopałek w białą zaspę. Tak powstał spór, który może rozsądzić jedynie polonista. Która forma jest poprawna?
Odpowiedź redaktora
Należy zacząć od tego, że spór wcale nie jest łatwy i nie wynikł bez powodu. Kłopoty z formą biernika rzeczowników w rodzaju męskim to jedne z częstszych problemów językowych. Nad tym, czy należy mówić wziąć pilot czy pilota, zjeść kotlet czy kotleta, pisać post czy posta itp., zastanawia się wielu z nas. Jaka jest więc zasada? Jak powinna wyglądać forma biernika?
Ogólna reguła jest taka, że biernik równy dopełniaczowi (B. = D.) mają rzeczowniki żywotne. Należy więc mówić: widziałem Pawła, spotkałem przyjaciela, hoduję żółwia.
Natomiast biernik równy mianownikowi (B. = M.) mają rzeczowniki nieżywotne. Należy więc mówić: sprzedałem rower, nagrywam album, wziąłem zeszyt.
Od tych zasad istnieje jednak szereg wyjątków, mianowicie wiele rzeczowników nieżywotnych ma biernik równy dopełniaczowi (tak jak rzeczowniki żywotne). Wyrazy te można nawet pogrupować. Są to nazwy:
- tańców, np. lubię poloneza, walca, jive’a, breakdance’a;
- większości gier, np. gram w szachy, brydża, tenisa;
- wyrobów fabrycznych, np. kupiłem opla, palę papierosa;
- figur szachowych i kart, np. wziąłem pionka, króla, waleta;
- wielu potraw, owoców i grzybów, np. zjadłem hot doga, banana, śledzia, podgrzybka.
Należy przy tym zauważyć, że w nazwach potraw, ciast, kwiatów, owoców, grzybów, rośli i niektórych sportów dopuszczalna jest oboczna odmiana, np. zjadłem kotlet/kotleta, kupiłem ananas/ananasa. Dla polszczyzny potocznej charakterystyczny jest B. = D. (kupiłem ananasa), a dla polszczyzny staranniejszej B. = M. (kupiłem ananas), jakkolwiek dziwnie to czasem brzmi.
Wiele jest jednak rzeczowników nieżywotnych, które nie należą do żadnej z wymienionych wyżej grup, a mimo to również mają formy oboczne, np. równie częste pisać bloga, jak i pisać blog; pisać post, jak i pisać posta. Są to rzeczowniki stosunkowo nowe w polszczyźnie i ich odmiana nie jest ugruntowana.
A więc rzucić niedopałek czy rzucić niedopałka?
Jak jest z niedopałkiem? Jest to słowo rodzime i uzus wskazuje na to, że zdecydowanie częściej mówi się:
- rzucił niedopałek niż rzucił niedopałka (proporcje w Googlach: odpowiednio 2 230 : 21),
- rzucić niedopałek niż rzucić niedopałka (52 : 6),
- podniósł niedopałek niż podniósł niedopałka (17 : 1),
- podnieść niedopałek niż podnieść niedopałka (11 : 1).
Mimo że mówimy więc palę papierosa, to samego niedopałka raczej nie traktujemy jako wyrób fabryczny (trzecia kategoria z wyżej wymienionych), co zresztą nie dziwi, skoro to już tylko pozostałość po samym wyrobie. Jest to ponadto rzeczownik nieżywotny i biernik powinien być równy mianownikowi. Jak zresztą widać, częściej też ta właśnie forma jest w użyciu. Jeśliby nawet biernikowej formy niedopałka nie traktować jako błąd, to jest to niewątpliwie odmiana mniej staranna, zdecydowanie potoczna.
Dodaj komentarz