Rodzaj gramatyczny skrótowców i odmiana skrótowców

Jestem inżynierem i czasami mam wątpliwości do stosowanych powszechnie sformułowań w pismach oficjalnych i dokumentach technicznych. Uprzejmie proszę o wyjaśnienie, jak poprawnie odmieniać nazwy skrócone obiektów technicznych, firm itp. Czy może nie należy ich odmieniać? Np.:

1. Zamknięta komora fermentacyjna, w skrócie ZKF – czy poprawny jest zapis: Nie ma osadu w ZKF-ej (jako rodzaj żeński, bo komora), czy może w ZKF-ie (rodzaj męski)?

2. Nazwa firmy w skrócie nazywa się ABC S.A. Czy poprawny jest zapis ABC przedstawiła opinię w sprawie (jako rodzaj żeński, bo spółka), czy przedstawił opinię (rodzaj męski)?

Na wstępie należy powiedzieć, że porusza Pani dwie kwestie: rodzaju gramatycznego skrótowców oraz odmiany skrótowców (czyli deklinacji skrótowców). Są to dwa różne problemy, które należy omówić osobno.

Zacznijmy od tego, jak ustalić rodzaj skrótowca, czyli od odpowiedzi na Pani drugie pytanie.

Dwa kryteria ustalania rodzaju skrótowców

Liczbę i rodzaj gramatyczny skrótowców można ustalić w dwojaki sposób (opracowano na podstawie hasła problemowego Skrótowce w WSPP):

1. Przez wskazanie wyrazu nadrzędnego w rozwiniętej nazwie i nadanie skrótowcowi jej cech gramatycznych.

Według tego kryterium ZKF (czyli zamknięta komora fermentacyjna) miałaby (!) więc rodzaj żeński.

Sprawa nieco bardziej komplikuje się w przypadku nazwy ABC SA (notabene mamy tu do czynienia z kłopotliwym zapisem skrótowca spółki akcyjnej – SA czy S.A.? Ponieważ to odrębny problem językowy, odsyłam do tej porady). Trudność w ustaleniu rodzaju skrótowca ABC SA wynika z obecności członu SA, trudno bowiem wskazać wyraz nadrzędny – czy będzie to spółka, czy część nazwy firmy. Wyczerpująco ten problem omawia prof. Bańko w tej poradzie, nie będę więc szerzej rozwijał tego wątku.

Tutaj należy jedynie wskazać, że rodzaj skrótowca zależeć będzie od tego, co uznamy za ów „wyraz nadrzędny”, o którym mowa w przytoczonej zasadzie. Jeśli będzie to spółka, to ABC SA będzie miało rodzaj żeński; w przeciwnym razie rodzaj będzie zgodny z wyrazem nadrzędnym właściwej nazwy firmy.

2. Przez nadanie skrótowcom swoistych cech gramatycznych, zgodnie z następującymi zasadami:

1. Rodzaj męski – skrótowce zakończone w wymowie na spółgłoskę, np. MEN (wym. men), PRL (wym. pe-er-el). Tutaj należy też zaklasyfikować skrót ZKF (wym. zet-ka-ef), a więc według tego kryterium ZKF miałby (!) rodzaj męski.
2. Rodzaj nijaki – skrótowce zakończone w wymowie na akcentowane -e, -i, -o, -u, np. PZU (wym. pe-zet-u), PO (wym. pe-o). Tutaj należy zaklasyfikować skrót ABC SA (wym. a-be-ce), o ile bierzemy pod uwagę sam człon ABC – według więc według tego kryterium ABC miałoby (!) rodzaj nijaki.
3. Rodzaj żeński lub nijaki – skrótowce zakończone w wymowie na akcentowane -a, np. AK (wym. a-ka), SGH (wym. es-gie-ha).
4. Rodzaj żeński – skrótowce zakończone w wymowie na nieakcentowane -a, np. FIFA (wym. fifa), Cepelia (wym. cepelia).

Podsumowując, w zależności od przyjętego kryterium:

• ZKF może mieć rodzaj żeński lub męski,
• ABC SA zaś – rodzaj żeński lub nijaki (dodatkowe możliwości stwarza uwzględnienie członu SA przy ustalaniu rodzaju skrótowca).

Rodzaj skrótowca a względy stylistyczne

Należy też dodać, że wybór kryterium, według którego ustalony zostanie rodzaj skrótowca, wiąże się z kwestiami stylistycznymi. Kryterium pierwsze stosowane jest zwykle w polszczyźnie starannej (oficjalnej, pisanej), kryterium drugie zaś – w polszczyźnie użytkowej (potocznej, mówionej).

Gdy piszemy więc o ZKF-ie, powinna mieć ona (!) rodzaj żeński; gdy mówimy o nim (!) – może mieć rodzaj męski. Gdy piszemy o ABC SA, to skrótowiec powinien mieć rodzaj zgodny z głównym członem nazwy spółki; jeśli zaś mówimy o ABC SA – może mieć ono (!) rodzaj nijaki.

Niezależnie jednak od przyjętego rodzaju gramatycznego istotna jest konsekwencja, czyli to, by w obrębie danego tekstu czy np. przemówienia dany skrótowiec miał zawsze ten sam rodzaj gramatyczny.

Odmiana skrótowców

Odmienną kwestią od rodzaju gramatycznego jest deklinacja skrótowców (czyli odmiana skrótowców). Nie jest bowiem tak, jak sugeruje Pani w pierwszym pytaniu, czyli że deklinacja różni się w zależności od rodzaju skrótowca. Rodzaj gramatyczny skrótowca wpływa na inne części zdania (np. orzeczenie – ZKF miała czy miał?; zaimki oraz przymiotniki – ta ZKF czy ten ZKF?), nie zaś na jego deklinację.

Jak zaś ustalić prawidłową deklinację (odmianę) skrótowców? Tak jak przy ustalaniu rodzaju skrótowców, tak i przy deklinacji należy kierować się ich wymową:

1. Zakończenie spółgłoskowe, np. SPATiF, CBOS – skrótowce te należy odmieniać według wzoru rzeczownikowego męskiego nieżywotnego, czyli tak jak np. samochód. Do grupy tej należy też zaklasyfikować ZKF, a więc właściwa odmiana tego skrótowca to:

M. ZKF,
D. ZKF-u,
C. ZKF-owi,
B. ZKF,
N. ZKF-em,
Ms. ZKF-ie,
W. ZKF-ie.

2. Zakończenie w wymowie na -e, -i, -o, -u (np. PZU, PO) oraz akcentowane -a (np. AK, SGH) – skrótowiec jest nieodmienny. Do tej grupy należy zaliczyć skrótowiec ABC (wym. a-be-ce).

3. Zakończenie w wymowie na nieakcentowane -a (np. FIFA, Cepelia) – skrótowce te odmieniamy według modelu rzeczownikowego żeńskiego, czyli np. jak słowo kobieta.

Podsumowując, niezależnie więc od tego, czy ZKF będzie miała rodzaj męski czy żeński, w obu przypadkach poprawna forma miejscownika to ZKF-ie (nie: ZKF-ej). Skrótowiec ABC będzie zaś nieodmienny.

Więcej informacji o skrótowcach można znaleźć w WSPP w haśle problemowym Skrótowce na końcu słownika.