Na facebookowej stronie Słownik polsko@polski jakiś czas temu zamieszczono w formie posta pytanie o to, który zapis jest poprawny: pomnik Opatrzności Bożej czy Pomnik Opatrzności Bożej?
Użytkownicy strony chętnie, mniej lub bardziej żartobliwie, komentowali post (np. „Rozebrać pomnik i nie będzie problemu”), niektórzy udzielali mniej lub bardziej poprawnych odpowiedzi (np. „Z tego, co wiem, to pierwsza forma jest poprawna”; „To zależy czy jest to ten konkretny Pomnik Opatrzności Bożej, czy ogólnie którykolwiek pomnik opatrzności bożej”), mam jednak wrażenie, że potencjał drzemiący w tym pytaniu nie został wykorzystany. Nie udzielono bowiem odpowiedzi popartej zasadami pisowni ani nie podjęto próby omówienia bardziej złożonego problemu ortograficznego, którego dotyczy P/pomnik Opatrzności Bożej.
Opatrzność Boża, Opatrzność boża, opatrzność Boża czy opatrzność boża?
Zacznijmy od problemu wtórnego: jak zapisać wyrażenie znajdujące się w nazwie pomnika? Wielki słownik ortograficzny PWN (WSO) oraz Pisownia słownictwa religijnego nie pozostawiają wątpliwości:
„Opatrz•ność (= Bóg) -ści
opatrz•ność -ści: opatrzność Boża”
Problem pisowni trzeciego wyrazu w kłopotliwym wyrażeniu mamy więc z głowy – Bożej na pewno wielką literą (jako przymiotnik o charakterze dzierżawczym, odpowiadający na pytanie czyj?).
Pisownia nazw obiektów miejskich
Pomnik jest jednym z obiektów miejskich – podobnie jak most, cmentarz, park, ulica czy rondo. Zgodnie z regułą [82] w WSO:
„Jeśli stojący na początku nazwy wyraz: ulica, aleja, brama, bulwar, osiedle, plac, park, kopiec, kościół, klasztor, pałac, willa, zamek, most, molo, pomnik, cmentarz itp. jest tylko nazwą gatunkową (rodzajową), piszemy go małą literą, a pozostałe wyrazy wchodzące w skład nazwy – wielką literą”.
Napiszemy więc: ulica Na Niskich Łąkach, plac Trzech Krzyży, park Ujazdowski, pomnik Bohaterów Warszawy, pomnik Lotnika, pomnik Nike, pomnik Mikołaja Kopernika, pomnik Zaślubin Polski z Morzem.
A zatem wszystko wskazuje na to, że poprawny zapis to pomnik Opatrzności Bożej.
Pisownia nazw obiektów jednostkowych
Skąd zatem wątpliwość autora pytania z posta i stosunkowo dużo odpowiedzi sugerujących pisownię Pomnik Opatrzności Bożej?
Po pierwsze, obserwujemy ogólną tendencję do nadużywania wielkich liter. Użytkownicy języka stawiają je tam, gdzie nie jest to konieczne (czy wręcz gdzie nie powinno ich być), bo „przecież to nazwa własna” i „tak piszą inni”. Reguła pisowni nazw miejskich jest mniej znana niż ta dotycząca pisowni nazw geograficznych; piszący nie zdają sobie często sprawy, że *Plac Bałtycki należy zapisać inaczej niż Morze Bałtyckie. Zresztą nawet jeśli znają tę regułę – gdy po raz pięćsetny w opiniotwórczych mediach przeczyta się o *Cmentarzu Łostowickim lub *Parku Oliwskim (taki jest niezgodny z normą zwyczaj językowy), można zwątpić w swoją znajomość ortografii.
Po drugie – i to jest o wiele ciekawsze! – mamy liczne wyjątki od reguły [82]. Dotyczą one przede wszystkim pisowni nazw zabytków czy, szerzej, obiektów o wartości historycznej i kulturowej (niekoniecznie zabytkowych, ale mogących stać się takimi za jakiś czas – jak np. nowo odsłonięty pomnik). Mamy więc bramę Mariacką, ale już Bramę Floriańską; mamy pałac Na Wodzie, ale Pałac Staszica [czytaj: staszyca] (w którym, nawiasem mówiąc, znajduje się siedziba Rady Języka Polskiego).
Pisownię Brama Floriańska i Pałac Staszica można uzasadniać (ale zaledwie od kilku lat!) regułą [69] (pkt 18.12.2), według której piszemy wielkimi literami „nazwy obiektów i przedmiotów jednostkowych, istniejących tylko w jednym egzemplarzu”. Brama Floriańska to „jedyna zachowana z ośmiu bram głównych w dawnym pierścieniu murów obronnych Krakowa” – coś niepowtarzalnego, podczas gdy brama Mariacka to jedna z kilku istniejących dziś bram wodnych w Gdańsku (inna brama Mariacka jest też np. w Malborku).
Zasadne byłoby więc pytanie: jaki jest „status ontologiczny” pomnika Opatrzności Bożej? Czy ma on jakieś cechy wyróżniające go spośród innych pomników – powodujące, że jest to obiekt jednostkowy i niepowtarzalny? Obawiam się, że na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi; jedna osoba odpowie, że to pomnik taki, jakich wiele; inna – że przecież każdy pomnik i każda brama miejska są na swój sposób niepowtarzalne i jednostkowe. Pomnik Opatrzności Bożej ma nawet wyjątkową nazwę – czy gdzieś poza Gnieznem opatrzność Boża ma swój monument? Czyby więc nie były to wystarczające argumenty za pisownią Pomnik Opatrzności Bożej?
Pisownia nazw zabytków
Nie mogę pozbyć się wrażenia, że reguła dotycząca pisowni nazw jednostkowych obiektów jest furtką do tego, by uzasadnić wielkoliterową pisownię wyrażeń, w których dużych liter w żaden inny sposób uzasadnić się nie da. Dodana do WSO w 2010 r., została – niczym kwiatek do kożucha – przypięta do dotychczasowej zasady regulującej pisownię przymiotników dzierżawczych. Dołączenie w 2016 r. do tego przepisu kolejnych – obok Całunu Turyńskiego, Grubej Kaśki, Kolosa Rodyjskiego i Słupów Heraklesa – przykładów: Brama Floriańska, Brama Skajska, Drzwi Gnieźnieńskie, Schody Hiszpańskie, pokazuje, że normatywiści zdają sobie sprawę, że pisownia nazw zabytków, takich jak bramy, jest problematyczna. Nie pierwsza to zresztą próba unormowania wielkich liter w ich nazwach; dość wspomnieć o uchwale Rady Języka Polskiego nr 5 z 2002 r. Rada postanowiła wówczas:
„W wieloczłonowych nazwach zabytków materialnych (nie pisemnych) wszystkie człony, z wyjątkiem spójników i przyimków, należy pisać wielkimi literami”.
Niestety zaledwie trzy lata później uchwałę tę unieważniono, nie do końca wiadomo dlaczego (jak zauważył prof. Janusz Bień, powody nie zostały upublicznione).
Jak zatem zapisać problematyczną nazwę?
Najlepiej: pomnik Opatrzności Bożej – zgodnie z regułą [82]. Mając jednak na względzie obowiązujący od 8 lat przepis 18.12.2, aktualną w latach 2002–2005 uchwałę RJP oraz rozpowszechniony zwyczaj językowy, trudno uznać za błąd zapis Pomnik Opatrzności Bożej. Na szczęście norma językowa jest dwupoziomowa – potraktowałabym Pomnik Opatrzności Bożej jako dopuszczalny (choć nie wzorcowy) wariant ortograficzny.
Dodaj komentarz