„Nie” z imiesłowami – razem czy osobno?

Jaka jest poprawna pisownia nie z imiesłowami (razem czy osobno) w następujących zdaniach:

1. (…) lekarza ubezpieczenia zdrowotnego, pacjentom nie ubezpieczonym (czy nieubezpieczonym?), na zlecenie innych podmiotów;
2. Umowa zawarta zostaje od dnia  …… r.  na czas nie określony (czy nieokreślony?)?

Odpowiadając najkrócej: można pisać i tak, i tak (czyli nieubezpieczony, jak i nie ubezpieczony oraz nie określony, jak i nieokreślony). Postaram się wyjaśnić szerzej, skąd ta dobrowolność.

Pisownia partykuły nie z imiesłowami od kilkunastu lat budzi kontrowersje, a to stąd, że w uchwale z 1997 r. RJP zaleciła pisownię łączną imiesłowów, niezależnie od tego, czy są one użyte czasownikowo, czy przymiotnikowo.

Co to właściwie znaczy? Otóż dawna zasada (przed 1997 r.) różnicowała pisownię ze względu na użycie imiesłowu, które może być czasownikowe (wówczas nie z imiesłowami piszemy osobno) lub przymiotnikowe (pisownia łączna).

Oto przykłady (za WSO) obrazujące tę różnicę (pisownia wg „starych” zasad):

• nieoceniony pracownik (= bezcenny, zasługujący na najwyższą ocenę), ale: nie oceniony pracownik (= taki, którego jeszcze nie oceniono);
• nieopisane trudności (= niedające się opisać), ale: kraje nie opisane w podręczniku (= takie, których nie opisano);
• Matka Boska Nieustającej Pomocy, ale: W Tatrach padał śnieg nie ustający od tygodnia;
• Przyśnił mi się mój nieżyjący ojciec, ale: Człowiek nie żyjący obecnie w Japonii nie zna grozy trzęsień ziemi.

Według „nowych” zasad wszystkie powyższe imiesłowy, bez względu na sposób ich użycia, można zapisać łącznie.

Wracając zaś do przykładów z Pani pytania. Według „starych” zasad właściwa byłaby pisownia rozłączna (imiesłowy są użyte czasownikowo – nie ubezpieczeni pacjenci to tacy, którzy nie zostali ubezpieczeni, a umowa na czas nie określony to taka, której czasu nie określono). „Nowe” zasady pozwalają oczywiście na zapis łączny, bez wdawania się w dywagacje językowe na temat rodzaju użycia imiesłowów.

Jak zatem pisać na co dzień? Osobiście uważam zalecenie RJP za słuszne i sam zawsze piszę nie z imiesłowami łącznie. Nie wszyscy jednak respektują to zalecenie (m.in. prof. Bańko z poradni PWN-owskiej), co być może jest powodem tego, że po 15 latach zalecenie nadal stanowi tylko… zalecenie. Skutek tego jest taki, że pisownia stała się jeszcze bardziej rozchwiana niż dawniej – jedni bowiem piszą wszystkie zaprzeczone imiesłowy łącznie, inni stosują się do dawnego rozróżnienia, kierując się użyciem imiesłowu. W efekcie na cztery możliwe warianty aż trzy są poprawne, mimo że przed zaleceniem z 1997 r., które miało uprościć ortografię, tylko dwa warianty były dopuszczalne (zob. tabela niżej).

Z jednej strony argumentem za ujednoliceniem pisowni jest to, że nie zawsze da się ustalić, czy imiesłów został użyty czasownikowo, czy przymiotnikowo (np. w równoważnikach zdań, sloganach, hasłach, urywkach zdań itp.). Z drugiej strony pisownia łączna zaciera te niuanse znaczeniowe imiesłowu, które były widoczne, gdy zapis odzwierciedlał sposób użycia imiesłowu.

Niemniej wydaje się, że tendencja wyznaczona przez RJP jest jasna. Przypuszczam, że prędzej czy później zalecenie stanie się obowiązującą regułą – wówczas jedyną dopuszczalną pisownią nie z imiesłowami będzie pisownia łączna. Osobiście liczę bardzo na taki właśnie bieg rzeczy.