Dwufunkcyjność litery „i” – informowanie o miękkości i oznaczanie głoski

W jednym z podręczników natknęłam się na zdanie, które dotyczyło litery i: „Jak widać, litera ta może być wyłącznie znakiem zmiękczenia, jak w, lub zmiękczenia wraz z głoską”. Zastanawiam się, jaka jest różnica pomiędzy miękkością głoski a jej zmiękczeniem. Co to znaczy, że litera i jest znakiem miękkości, a co oznacza, że jest znakiem zmiękczenia? Czy jeżeli głoska jest zmiękczona, to zawsze musi wystąpić po niej głoska i lub j (czy w wyrazie piasek występuje głoska i czy j?). Jak sytuacja wygląda, gdy głoska jest miękka – czy wtedy nie występuje po niej i lub j?

Litera i odgrywa w polszczyźnie specyficzną rolę. W zależności od użycia można wyróżnić 4 różne sytuacje (oznaczone poniżej cyframi w nawiasie). Litera i może bowiem pełnić:

• dwie funkcje – informuje o miękkości, a zarazem oznacza głoskę [i] (1) lub [j] (2),
• jedną funkcję:
  1. tylko informuje o miękkości (3),
  2. tylko oznacza głoskę (4).

Zobrazujmy to odpowiednimi przykładami.

Dwufunkcyjność litery i

1. Litera i może informować o miękkości poprzedzającej spółgłoski oraz oznaczać głoskę [i], np.:

siła [śiła],

wozić [voźić].

Nakładają się tu 2 funkcje litery i, ponieważ – po pierwsze – nie mówimy [siła] (przez s), ale [śiła] (przez ś), a po drugie – i oznacza oddzielną głoskę [i], nie mówimy bowiem [śła], ale [śiła].

2. Litera i może informować o miękkości poprzedzającej spółgłoski oraz oznaczać głoskę [j], np.:

radio [rad’jo],

tiara [t’jara].

Również tutaj nakładają się 2 funkcje litery i. Nie jest to tak dobrze widoczne jak w poprzednich przykładach, ale czym innym jest zmiękczona głoska [d’], czym innym – twarde [d], analogicznie zmiękczone [t’] i twarde [t]. Mówiąc radio i np. dom czy tiara oraz kotka, inny jest układ języka przy wymowie zmiękczonych głosek [d’] oraz [t’] niż przy twardych [d] i [t].

Druga funkcja to oczywiście oznaczenie przez literę i oddzielnej głoski [j].

Do tej sytuacji zaliczamy też piasek, o który Pani pytała. Występuje tu oczywiście głoska [j], wyraźnie słyszalna w mowie, a litera i pełni dwie wyżej omówione funkcje.

Jednofunkcyjność litery i

3. Litera i może być wyłącznie graficznym znakiem miękkości, np.:

zioła [źoła],

wodzie [wodźe].

Tak jak w sytuacji nr 1 litera i informuje o miękkości poprzedzającej spółgłoski, ale sama nie oznacza oddzielnej głoski. Pełni więc tylko jedną funkcję: jest de facto odpowiednikiem znaku diakrytycznego (kreseczki, która pojawia się w literze ź lub dź).

4. Litera i oznacza tylko głoskę [i], np.:

igła [igła],

poigrać [poigrać].

Sytuacja taka ma miejsca wtedy, gdy litera i występuje po samogłosce lub pauzie. W tym wypadku litera i nie oznacza miękkości, a jedynie pełni funkcję głoski [i].

Odpowiadając na Pani pozostałe pytania:

Zastanawiam się, jaka jest różnica pomiędzy miękkością głoski a jej zmiękczeniem.

Głoski miękkie to wszystkie głoski środkowojęzykowe, czyli np. [ś], [ź] czy [ć], a zmiękczone to głoski opisane w sytuacji nr 2, czyli [d’] lub [t’] – artykułowane są one z dodatkowym ruchem języka ku podniebieniu twardemu.

Co to znaczy, że litera i jest znakiem miękkości, a co oznacza, że jest znakiem zmiękczenia?

Niestety nie jestem w stanie odpowiedzieć na to pytanie ze 100-procentową pewnością. Prawdopodobnie chodzi o to, że wtedy, gdy litera i informuje o miękkości (sytuacja nr 1), jest znakiem miękkości, a gdy mamy do czynienia z głoską zmiękczoną (sytuacja nr 2), wówczas litera i jest znakiem zmiękczenia.

Czy jeżeli głoska jest zmiękczona, to zawsze musi wystąpić po niej głoska i lub j? Jak sytuacja wygląda, gdy głoska jest miękka – czy wtedy nie występuje po niej i lub j?

Tak, jeżeli mówimy o głosce zmiękczonej, to musi znaleźć się po niej głoska [i] lub [j]. Ale jeżeli chodzi o głoski miękkie, to i nie jest obligatoryjne (śnieg, ćma, koń).