W szkole uczy się dzieci podziału na części mowy i części zdania. Oba te podziały są oczywiście nieco uproszczone, a spośród części mowy wymienia się takie, jak: rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, przysłówki, liczebniki, zaimki, partykuły, spójniki, przyimki i wykrzykniki, przy czym stosunkowo mało uwagi poświęca się czasownikom. Czy słusznie? Dziś chciałbym opowiedzieć o czasownikach niewłaściwych, o których na poziomie szkolnym chyba się nie wspomina, choć może od tego czasu, gdy zakończyłem swoją edukację, coś się zmieniło w podstawie programowej :)
Co to jest czasownik – oczywiście każdy wie, dlatego pomińmy teoretyczne dywagacje :) Można wyróżnić co najmniej 7 kategorii fleksyjnych czasownika:
- czas – ja piszę, ja pisałem;
- tryb – ja piszę, ja pisałbym;
- osoba – ja piszę, ty piszesz;
- liczba – ja piszę, my piszemy;
- rodzaj – on pisał, ona pisała;
- przypadek – piszący, piszącego;
- deprecjatywność – profesorzy pisali, profesory pisały.
Dodatkowo można wyróżnić jeszcze dwie kategorie fleksyjne:
- aspekt – pisać, przepisać; choć są też czasowniki dwuaspektowe, np. abdykować: Król abdykował na rzecz swojego syna (forma dokonana), Kilka razy już abdykował, a potem wracał na tron – forma niedokonana.
- strona – pisał, jest pisany.
Nie we wszystkich jednak gramatykach aspekt i strona są uznawane za kategorie fleksyjne.
A teraz najważniejsze pytanie: czy owe 7 kategorii fleksyjnych dotyczy wszystkich czasowników? Otóż nie! Dotyczą one wprawdzie większości z nich, ale nie… czasowników niewłaściwych (czasem są one też określane jako czasowniki niefleksyjne lub defektywne).
Czasowniki niewłaściwe to takie, które odmieniają się jedynie przez czas i tryb (ale już nie przez osoby, liczby i rodzaje).
Przykład: bezokolicznik mdlić:
- czas: mdli, mdliło, będzie mdliło (będzie mdlić),
- tryb: mdliłoby, byłoby mdliło, niech mdli.
I to wszystko! Tylko te kilka form. Najbardziej fascynujące jest to, że czasowniki niewłaściwe blokują zwykły podmiot gramatyczny (czyli podmiot w mianowniku), np.:
- Mdli mnie, a nie: *Ja mdlę,
- Przybywa wody w rzece, a nie: *Woda przybywa w rzece.
Wiele jest jednak czasowników, które nie łączą się z podmiotem-mianownikiem tylko w jednym ze swoich znaczeń lub w pewnym schemacie składniowych, np.:
- Grzmi, ale: Wykładowca grzmiał z katedry,
- Wydaje się, że mu się uda, ale: Wszystko się wydało.
Wbrew pozorom czasowników niewłaściwych jest w polszczyźnie całkiem sporo – w Innym słowniku języka polskiego naliczono ich ponad 500 (uwzględniając te czasowniki, które nie łączą się z podmiotem-mianownikiem tylko w niektórych schematach składniowych lub znaczeniach). Poza wymienionymi wyżej są to np.: błyskać się, brakować, nie ma, powodzić się, swędzieć, ściemniać się, zależeć, zdarzać się, zdawać się i wiele, wiele innych.
Nie zawsze łatwo określić, czy mamy do czynienia z czasownikiem niewłaściwym. Takim problematycznym czasownikiem jest np. przystoi i jemu właśnie poświęcimy nieco uwagi w kolejnym tekście.
Więcej o czas. niewłaściwych:
- M. Bańko, Wykłady z polskiej fleksji, Warszawa 2005, s. 100–101.
- M. Bańko, Z pogranicza leksykografii i językoznawstwa. Studia o słowniki jednojęzycznym, Warszawa 2001, 237–248.
Dodaj komentarz